Die leegte vangt Rijneveld in genadeloze beelden. Neem de ouders, die hun waterbed na de dood van hun zoon wegdoen; het deint te veel tijdens het huilen. De vader laat het matras leeglopen op het erf, de plas water bevriest en het ijs kraakt als de lijkwagen eroverheen rijdt. Verdriet en kilte binnen een huwelijk kan moeilijk nog ijzingwekkender worden neergezet.

Sterk is Rijneveld ook in het oproepen van de grauwe sfeer op de boerderij; koeien met blaren in hun bek, ingevroren palingen gewikkeld in het Reformatorisch Dagblad, twee rieken die met hun tanden in elkaar liggen 'als biddende handen'.

Soms schiet de schrijver door. De stoet aan dode dieren staat wat al te flagrant symbool voor de alom aanwezige Dood. Met metaforen had ze veel zuiniger kunnen zijn en vieze woorden ('poepgaatje' is favoriet) verliezen hun lading als je ze zo vaak herhaalt als Rijneveld doet.

Kwalijker is dat er inhoudelijk veel niet klopt. Het bed van Jas is te klein. Maar dat was het bed van haar overleden broer, die al bijna volwassen was. Dus hoe klein kan dat bed zijn geweest?

Of: Jas vangt in het voorjaar twee padden en bewaart ze op haar kamer. Uitvoerig wordt beschreven dat ze niet eten en uitdrogen. Toch leven ze in december nog steeds. Werkelijk?

Verder lijken scènes te veel op elkaar, worden plotlijntjes niet afgemaakt en wemelt het van de inconsequenties. Mankementen die zo in het oog springen kunnen niet worden verhuld. Zelfs niet door de mooie sfeerbeeldtaal van Rijneveld.

***

Atlas Contact; 270 pagina's; € 19,99.

Verberg tekst

Twee dagen voor kerst waagt Matthies een poging om via het ijs naar ‘de overkant’ te schaatsen. Hij zakt door het ijs en sterft. De ouders zwijgen over de dood van hun zoon. Moeder stopt met eten, vader leest niet langer voor. De naamloze tienjarige ik-figuur doet haar jas niet meer uit, zelfs als het hoogzomer wordt. Bij haar broer Obbe en zus Hanna zoekt ze tevergeefs op extreme manieren troost. Wanneer de MKZ-crisis toeslaat, wordt de sfeer in het zwaar gereformeerde gezin nog beklemmender. De overkant blijft voor Jas het symbool voor de ontsnapping aan het knellende bestaan. Ze doorloopt de diverse stadia van de rouw: ontkenning, boosheid, marchanderen, verdriet en depressie en aanvaarding. De auteur (1991) is schatplichtig aan Jan Wolkers door bloemrijk taalgebruik, motto, thema van de overleden broer en rol seksualiteit. Een ontwikkelingsroman in drie delen: dood Matthies, langzaam uiteenvallen van het gezin en onontkoombaar einde. Overvloedige herhaling van (Bijbelse) motieven en thema’s en overdaad aan beeldende metaforen scheppen afstand, wat inleving in de personages in de weg kan staan. Longlist Libris Literatuur Prijs 2019, winnaar ANV Debutantenprijs 2019. Verberg tekst

Geen muziek zonder stilte, zonder stilte geen muziek. Naar adem happend sla ik 'De avond is ongemak' dicht. Het verhaal is na ruim honderd pagina's even tot rust gekomen in een weiland. De twaalfjarige Jas haalt, voor het gaat regenen, samen met haar vader en broer Obbe hooibalen van het land. Ze hebben pauze, eten een donut. Water uit een lege colafles gaat van hand tot hand. Een heel gewone scène. Maar de donut is oud en niet te vreten. Toch neemt Jas nog een hap want "drie mensen die zittend op een hooibaal een donut eten moeten wel iets met elkaar gemeen hebben". Er is zelfs een glimlach waarneembaar op het van gezicht pa. "Matthies kon twee hooipakken tegelijk optillen", zegt Jas, aangemoedigd door zo veel gemoedelijkheid, waarop die glimlach van zijn gezicht verdwijnt: "Over de doden praten we niet, die gedenken we."

Jas is de heldin van het romandebuut van Marieke Lucas Rijneveld. In 2016 won zij de C. Buddingh'-prijs voor haar dichtbundel 'Kalfsvlies'. Wie 'De avond is ongemak' leest begrijpt waarom. En wie dan nieuwsgierig is geworden moet op YouTube haar optreden tijdens de Nacht van de Poëzie maar eens bekijken én beluisteren. Wat een rust en wat een prachtig rollende 'r' heeft Marieke Lucas Rijneveld.

Maar terug naar Jas. Anderhalf jaar voor die pauze op het land, heeft Matthies, vlak voor kerst, met zijn noren om zijn nek afscheid van zijn zusje genomen. Hij ging schaatsen op het meer. Zij wilde mee, ze had er voor geoefend, haar kuiten waren hard. Maar dat kon niet; hij ging naar 'de overkant'. De kant van waar hij niet meer terug zou keren. Jas en haar zusje Hanna zaten in bad toen de veearts het slechte nieuws kwam brengen. Ze zullen 'Het Plan' opvatten om samen met hun 'redder' (de veearts of Boudewijn de Groot) naar 'de overkant' te gaan, waar 'de lichtjes zijn'. Het zal, van dat bad tot de overkant van het meer, een lange weg zijn. Vooralsnog staat alles stil. Gesprekken verstommen, de kerstboom wordt ontmanteld en aan straat gezet, moeder houdt praktisch op met eten, vader dreigt met vertrek, samen houden ze op met 'paren' en met voor het grut te zorgen - écht te zorgen. Ondertussen houdt Jas op met poepen en trekt haar jas niet meer uit. Het leven gaat, als je dat zo kunt zeggen, ondergronds. Daar begint het, gevoed door net ontloken driften en verlangens, te woekeren en zet het Rijnevelds tomeloze pen tot schrijven. Haar sprankelende woordenvloed overdondert. De schrijfster stapelt beeld op beeld. Jas' wereld is even poëtisch als verdoemd. De dingen even bezield als gevaarlijk. Jas zelf even doortastend als bang. Ze is bang voor schimmels, bacteriën, zichzelf: bang een pedofiel te zijn (ze is 12), net zo fout als Hitler, bang voor de dood, bang voor het touw aan de zolderbalk, dat trekt. Bang ook voor het kriebelen in haar buik; dat kunnen keutels zijn, wormen, maar ook vlinders, opwinding. Het moet er allemaal uit. En het komt er uit. De experimenten die Jas, Obbe en Hanna op zichzelf, dieren, vriendinnetjes en buurjongens uitoefenen zijn even gruwelijk als triest. 'Drie koningen' zijn ze. Maar ze zijn het Oosten kwijt en omdat er schuld wordt gevoeld moeten er offers worden gebracht.

De beeldenstorm die Rijneveld op ons loslaat is oorspronkelijk, geestig, somber, en noodzakelijk. Zó moet het worden verteld, en niet anders. En toch werd het me zo nu en dan te veel. Vaak op het moment dat het even ophield. Als iemand (de veearts) aandacht heeft: Is het niet te warm, die jas? Mis je je broer? Of gewoon een hand op Jas' wang. Dan is het of de storm gaat liggen.

Maar zeuren over dat teveel is zoiets als de nacht verwijten dat hij zwart is. Want het is precies waar het om gaat, denk ik. Jas houdt zich staande met die beelden, fantasieën, dwanggedachten. Het is haar redding en haar ondergang. "Niet onderkoeling, maar fantasie is de vijand", zegt ze als ze op zwemles in een 'wak' moet springen. En als ze een punaise in haar navel duwt is ze bang hem er weer uit te halen. Het zal gaan bloeden en dan zal iedereen weten 'dat ik niet naar God maar naar mezelf toe wil'. Want ja, die is er ook, God - al is Hij minder 'op de zaak'. En er is Diewertje, het konijn. Er zijn padden en hamster Ties. Er is water, veel water, sneeuw en ijs.

En dan is daar het einde dat, ook al kon je het zien aankomen, volkomen onverwacht kwam. Hij trof me als een linkse directe in mijn borst. Daar dreunt hij nog altijd na.

Atlas Contact; 271 blz. € 19,99.

oordeel

Geestig, somber, een wervelend debuut dat je de adem beneemt.

Verberg tekst